Nỗi Đau Khốn Cùng

Đức Hà

Hai mươi năm chiến tranh Vietnam (1955 - 1975) đã để lại nhiều bức ảnh để đời; đặc biệt có bốn bức đoạt giải Pulitzer. Cả bốn đều diễn ta cái chết, cả bốn đều làm rúng động thế giới về nỗi kinh hoàng của chiến tranh - từ cái chết thể xác đến cái chết tâm hồn.

“American Soldiers Dragging Viet Cong,” xác một bộ đội Bắc Việt hay có thể là một du kích quân, chân đất quần xà lỏn mặt úp xuống đất được quân Mỹ cột giây kéo lê đến mồ chôn phía sau chiếc thiết vận xa M113 thuộc Sư Đoàn 1 Bộ Binh Hoa Kỳ. Lời chú thích của hình ghi là "a Viet Cong soldier" - không tên, không tuổi, chỉ ghi vắn tắt anh ta là một trong nhiều người chết trong trận đụng độ ác liệt giữa quân Úc, Mỹ và quân Giải Phóng tại Long Tân, Núi Đất, Vũng Tàu. Wikipedia trích lời một cựu chiến binh Quân Giải Phóng cho hay Trung Đoàn 275 thuộc Quân Giải Phóng là đơn vị giao tranh trong khu rừng cao-su gần xã Long Tân ngày 19 tháng Tám, năm 1966. Phe chống chiến tranh gọi bức ảnh là một thí dụ về sự tàn bạo của con người và biện minh rằng Mỹ phải rút khỏi Việt Nam.

Tác giả: nhiếp ảnh gia Nhật Kyōichi Sawada của hãng thông tấn UPI.

Bức thứ hai "Saigon Execution" của Eddie Adams chụp trong lúc đang diễn tiến cuộc tổng công kích Mậu Thân ngày 1 tháng Hai, 1968. Đại úy đặc công Nguyễn Văn Lém bị bắt sau khi cầm đầu nhóm quân cảm tử tấn công vào nhân viên cảnh sát gần khu vực Chùa Ấn Quang, Chợ Lớn. Lém bị bắt giữ gần mồ chôn tập thể bảy cảnh sát Saigon cùng với gia đình, tổng cộng 34 xác chết. Khi Lém được đưa đến trình diện Tướng Nguyễn Ngọc Loan, ông này móc khẩu P 38 kết thúc luôn mạng sống của tay đặc công. Eddie Adams đứng gần đó và ghi vào phim nhựa giây phút có một không hai này. Ông Adams kể lại: "Vị tướng bước lại gần tôi và nói 'Tay nay giết hại nhiều nhân viên của tôi, và kể cả của ông nữa,' rồi bỏ đi.

Bức "The Napalm Girl" của Huỳnh Công Út ra đời năm 1972. Lúc đó Phan Thị Kim Phúc được chín tuổi. Kim Phúc bỏ chạy khỏi ngồi làng bị bom phá hủy ở Trảng Bàng. Ngôi làng bị Cộng quân tràn ngập và chiếm đóng. Dân làng bỏ chạy - trong đó có Kim Phúc, phi cơ lầm tưởng là quân địch nhào xuống thả bom tiếp. Kim Phúc hốt hoảng hãi sợ trốn chạy trên đường lộ, quần áo cháy xém không còn mảnh nào che thân và cháy khắp cả da thịt. Nick Ut ghi nhận được bức ảnh đó ngày 08 tháng Sáu, 1972.

Hai đặc công trong ảnh của Sawada và Adams chắc chắn đã được phong liệt sĩ và được chế độ mới ghi công tưởng thưởng. Phan Thị Kim Phúc hiện sống yên ổn cùng gia đình ở Ontario, Canada; vết bỏng trên da cũng đã lành sau nhiều lần chữa chạy. Cho dù nhìn từ góc độ nào, đó cũng là nỗi buồn của chiến tranh, nỗi đau của đổ máu, của mất mát, của người Việt giết hại lẫn nhau. Bức ảnh thứ tư đoạt giải Pulitzer được chụp tại nước Mỹ thanh bình, không có cảnh chết, không đổ máu, mới xem những tưởng là nỗi vui tràn đầy - nhưng bên trong lại chứa đựng những nỗi đau khốn cùng về lòng dạ con người.

"Burst of Joy"

Burst Of Joy by Slava "Sal" Veder

Đó là câu chuyện của Trung Tá Không Quân Hoa Kỳ Robert L. Stirm. Có thể nói chuyện rất giống với hoàn cảnh của nhiều gia đình Việt khi chồng đi tù cải tạo sau 1975, vợ ở nhà - vì duyên cớ gì đó lại lập gia đình với bên thắng cuộc hay mang con vượt biên để rồi cũng sang ngang ở nước ngoài. Người chồng, người cha đi tù trở về với hai bàn tay trắng - không chỉ phải đương đầu với xã hội mới, chế độ mới mà luôn cả với sự ngỡ ngàng hụt hẫng khi gặp lại vợ và con hay chẳng bao giờ gặp được ai nữa.

Hoàn cảnh phi công F-105 Stirm chẳng khác. Trong một phi vụ bỏ bom ở bắc Việt Nam ông bị bắn rơi năm 1967. Sau gần sáu năm tù đầy, tra khảo, đói khổ, bệnh tật trong nhà lao khét tiếng Hanoi Hilton, ông được trao trả vào tháng Ba 1973. Còn gì vui sướng bằng được trở về Mỹ, được đoàn tụ với gia đình thân quyến gồm vợ và bốn con.

Phóng viên ảnh Slava "Sal" Veder của hãng tin AP có mặt từ sớm tại sân bay Travis AFB để làm phóng sự hình về chuyến trở về của 20 tù binh Mỹ bị giam giữ ở Hà Nội. Bức ảnh trắng đen "Burst of Joy" chụp đúng lúc cả gia đình ông Stirm, nụ cười rạng rỡ, vòng tay mở rộng chạy như bay về phía người cha, người chồng vừa thoát cảnh ngục tù Việt Nam. Với bốn người con của Trung Tá Stirm, ngày 17 tháng Ba, 1973 là ngày giấc mơ thành hiện thực hay nói một cách tôn giáo là lời cầu nguyện đã được Ơn Trên đáp lời.

Chiến tranh kết thúc. Gia đình đoàn tụ. Hạnh phúc tràn đầy.

Sự thật không phải vậy. Trả lời phỏng vấn của nhiều phóng viên, cựu Đại Tá Robert Stirm cay đắng: "Tôi được tác giả gởi tặng nhiều phiên bản của bức ảnh đó, nhưng không treo tấm nào trong nhà."

Ông Stirm, nghỉ hưu với cấp bậc Đại Tá năm 1977, hiện ở Foster City, California chỉ tay vào người phụ nữ trong hình nói: "Vì người này."

Cũng như Thượng Nghị Sĩ John McCain - một tù binh tại khám Hỏa Lò Hà Nội, ông Stirm không mấy oán giận hay căm thù những cai tù từng tra tấn, hành hạ, bỏ đói ông trong thời gian bị bắt giữ mà ông lại cay đắng với người từng là một nửa kia của ông - mẹ của bốn con.

Thật ra ngay từ khi còn ở Phillipines để làm thủ tục trước khi về Mỹ, vị mục sư tuyên úy có chuyển cho ông bức thư dạng "Dear John*" ký tên Loretta Stirm, vợ ông.

Thư viết:

"Em đã thay đổi nhiều lắm - em bị đưa đẩy vào một hoàn cảnh mà cuối cùng em phải quyết định. Anh Bob, em yêu anh - cả nhà đều yêu thương anh nhưng em tin rằng tự đáy lòng anh biết rằng chúng mình không thể kết hợp lại như xưa được nữa - và rất vô lý khi lại phải chịu đựng sự bất hạnh khi anh có thể có chọn lựa khác. Cuộc đời vốn ngắn ngủi phải không anh. Chúng mình hoàn toàn không hạp tính nhau, không nên làm khổ nhau thêm nữa. Em rất muốn gặp khi anh trở về - nhưng em sẽ thông cảm nếu anh không muốn như thế."

Người ta không hiểu bà Loretta có mặt tại sân bay vào thời điểm đó để làm gì, để cũng (đóng kịch) cười cũng rạng rỡ như bao người vợ đón mừng chồng trở về từ ngục tù tăm tối, trong khi bà đã ở với người đàn ông khác. Sự thật thì chỉ một năm hơn sau khi bặt tin chồng (lúc đó không biết Trung Tá Stirm bị bắn rơi và bị bắt làm tù binh hay chết khi trúng đạn phòng không địch), bà Loretta đã bỏ bê gia đình nhưng lại không thật thà khai báo với bốn con. Ông Stirm cho hay bà ấy từng nhận lời cầu hôn của ba người khác nhau trong lúc ông ngồi tù:

"Bức ảnh không nói lên sự thật phũ phàng tiềm ẩn phía sau." - thế nên tác giá mới đặt tên là 'Burst of Joy - Niềm Vui Chan Hòa' khi cả năm mẹ con đều cho thấy vẻ mặt hạnh phúc cùng cực khi được gặp lại người xưa.

Vợ chồng họ Stirm nạp đơn ly dị một năm sau khi ông được hồi hương. Cả hai đều lập gia đình riêng sáu tháng sau đó. Tòa quyết định hai người con đầu - Lorrie và Robert về ở với cha, hai người con sau - Roger và Cindy ở với mẹ. Người vợ được hưởng nguyên căn nhà và gần nửa tiền hưu của chồng - cho dù quan tòa xác nhận có nhiều bằng chứng cho thấy người vợ có những hành vi không xứng đáng khi chồng còn ở trong tù.

Với nhiều người Việt đi tù cải tạo, cũng như cựu Đại Tá Stirm nằm tù Hỏa Lò, gia đình là niềm tin yêu và hy vọng cuối cùng cũng như trên hết để phấn đấu qua mọi thử thách gian nan hầu có ngày được gặp lại người thân. Với người này chiến tranh chấm dứt có nghĩa là đoàn tụ, xum họp và hàn gắn; với người không may, có thể vì nghiệp chướng hay số phận những đau khổ trong chiến tranh cũng vẫn tiếp tục khổ đau trong hòa bình - không phải ai cũng được hưởng niềm vui chan hòa.

*"Dear John letter" là dạng thư của người vợ hay người yêu ở hậu phương gởi cho chồng hay bạn trai đang ở chiến trường báo tin tình của đôi ta chỉ thế thôi, phần lớn có nghĩa người ở lại đã có tình mới.